Bioróżnorodność

Organizacje zajmujące się ochroną środowiska alarmują o drastycznym spadku bioróżnorodności. Czy to zagraża ludzkości? Co to jest bioróżnorodność i dlaczego jest taka ważna dla naszej planety?

 

Co to jest bioróżnorodność?

Bioróżnorodność oznacza zróżnicowanie organizmów żywych rozumiane na poziome genetycznym, gatunkowym oraz w ujęciu całych ekosystemów. Sam termin stanowi zlepek dwóch słów „różnorodność” oraz “biologiczna” (biological + diversity = biodiversity) i został po raz pierwszy użyty jako całość przez M.W. Rosena w latach 80 XX wieku. Bioróżnorodność jest mocno związana z bogactwem gatunkowym oraz występowaniem rzadkich odmian fauny i flory. Właśnie na podstawie ich wskaźnika mierzy się jakość biologicznego zróżnicowania.

Wyróżnia się także bardzo ważną podkategorię bioróżnorodności. To bioróżnorodność żywności i upraw (BFA – Biodiversity of Food and Agriculture), która odnosi się również do produkcji w rolnictwie. Zawiera ona w sobie rośliny użytkowe i zwierzęta, które stanowią część upraw, hodowli, eksploatowanych przez człowieka lasów i łowisk. To też dzikie zwierzęta spokrewnione z udomowionymi oraz inne dzikie gatunki wykorzystywane do produkcji żywności i innych dóbr. Termin ten obejmuje też tak zwaną “bioróżnorodność powiązaną”, czyli szeroki zakres organizmów, które żyją w lub wokół żywności i rolnictwa (np. w glebie). Przyczyniają się one do równowagi i wydajności produkcji żywności.

 

Dlaczego bioróżnorodność jest tak ważna?

Bioróżnorodność jest czynnikiem nieodzownym w kwestii bezpieczeństwa żywnościowego oraz zrównoważonego rozwoju. Służy witalności ekosystemów, na przykład poprzez tworzenie i utrzymywanie żyznych gleb, zapylania roślin, kontroli ilości szkodników. Zapewnia także odpowiednie środowisko życia dla dzikich gatunków, w tym ryb, które maja kluczowe znacznie w produkcji żywności i rozwoju obszarów rolniczych.

Bioróżnorodność czyni systemy produkcyjne oraz rolnicze źródła dochodu bardziej odpornymi na różnego rodzaju zawirowania i kryzysy, na przykład spowodowane zmianami klimatycznymi. To zbawienny czynnik dla wzmacniania produkcji żywności z jednoczesnym ograniczaniem negatywnych wpływów na środowisko. Często zapewnia większe bezpieczeństwo produkcji żywności. Dzięki temu producenci unikają konieczności korzystania z kosztownych i często niezbyt ekologicznych środków zaradczych.

Bioróżnorodność na wspomnianych już poziomach genetycznych, gatunkowych i ekosystemowych pozwala stawiać czoła wciąż zmieniającym się warunkom klimatycznym oraz socjo-ekonomicznym. Zróżnicowanie np. w uprawie gatunków i odmian, integrowanie różnych ekosystemów w ramach jednego procesu produkcyjnego (plony, zwierzęta hodowlane, obszary uprawne, leśne i wodne) zwiększa odporność biologiczną i ekonomiczną.

 

Brak bioróżnorodności – problem naszych czasów

Wiele aspektów składających się na bioróżnorodność doświadcza obecnie znacznego spadku. Zwiększa się ilość gatunków hodowlanych narażonych na wymarcie. Spada również zróżnicowanie odmian roślin uprawnych, czego skutkiem jest obniżone bezpieczeństwo rolnicze.

W celach spożywczych uprawia się ponad 6000 gatunków roślin. Mniej niż 200 z nich pełni kluczową rolę w globalnej produkcji. Tylko 9 z nich stanowi aż 66% całości światowych upraw.

Prawie jedna trzecia wszystkich łowisk jest nadmiernie eksploatowana. 60% łowisk odławia się do maksymalnego dozwolonego poziomu. Tylko 7% łowisk nie podlega nadmiernej eksploatacji. Jedna trzecia gatunków ryb słodkowodnych uważana jest za zagrożone.

 

Wiele gatunków zwierząt, w tym zapylaczy, gatunków żyjących w glebie oraz naturalnych wrogów szkodników narażone jest na wymarcie, nadmierną eksploatację lub znaczny spadek populacji. A to przecież organizmy stanowiące podstawę zdrowych i właściwie funkcjonujących ekosystemów. Mają także ogromne znaczenie dla rolnictwa, zasobów wody pitnej oraz ochrony przed katastrofami naturalnymi.

Istnieje około 7740 gatunków zwierząt hodowlanych. 26 % z nich zagrożone jest wyginięciem. Poziom ryzyka dla 67% pozostaje nieznany. Jedynie 7% nie podlega ryzyku.

 

Żywność spoza źródeł rolniczych

Produkty spożywcze pozyskiwane z dzikich ekosystemów również przyczyniają się do bezpieczeństwa żywnościowego. Mają znaczenie zarówno dzięki bezpośredniej konsumpcji (regularnej lub w przypadku niedoboru żywności z innych źródeł) lub dzięki wymianie handlowej na inne pożywienie. Wiele dzikich roślin jest ważnym źródłem mikroelementów, niekiedy w o wiele większym stopniu niż ich uprawne odpowiedniki. Spożywanie produktów z dzikich ekosystemów może być bardzo korzystne dla zdrowia i zbilansowanej diety, jednak wciąż pozostaje wiele zagrożeń związanych z ich eksploatacją.

Wszystkie państwa, które udostępniły swoje raporty na temat bioróżnorodności, zgłosiły istnienie ponad 3900 dzikich gatunków będących pośrednim lub bezpośrednim źródłem żywności. Było to ponad 2800 odrębnych gatunków, gdyż większość z nich występuje tylko w jednym kraju. Większość to rośliny, dalej ryby i ssaki. 24% z nich zgłoszono jako doświadczające spadku liczebności. O 61% z nich brakuje informacji na temat trendów spadkowych lub wzrostowych. Nasza świadomość i kontrola zróżnicowania wśród tego typu żywności jest więc znikoma. To z kolei grozi niezauważalną degradacją jej źródeł.

 

Potrzebna jest większa świadomość

Zwiększona świadomość na temat roli różnorodności stanowi klucz do przyszłej efektywnej ochrony środowiska. Szczególnie ważne jest poszerzanie wiedzy nad temat mikroorganizmów oraz bezkręgowców. Wiele gatunków ściśle związanych z utrzymaniem bioróżnorodności nie zostało jeszcze odkrytych i opisanych. A nawet jeśli, to często ich rola we właściwym funkcjonowaniu ekosystemów pozostaje niedoceniona, niezrozumiana. Ponad 99 procent bakterii i protist pozostaje nam nieznanych, aczkolwiek postępy w technikach molekularnych badań pozwalają na coraz skuteczniejsze aktualizowanie wiedzy o organizmach. Kilka państw podjęło aktywne próby wykorzystania najnowszych technologii w poznawaniu mikroorganizmów, jednak w wielu krajach temat ten pozostaje zaniedbany.

 

Programy monitorowania bioróżnorodności ograniczone

Szacowanie i monitorowanie statusu oraz trendów w ramach bioróżnorodności żywności i rolnictwa na poziomie krajowym, regionalnym i globalnym jest wciąż bardzo ograniczone. Nawet w rozwiniętych rejonach świata, gdzie wzrosty i spadki populacji wielu gatunków pozostają pod stałą obserwacją, dostępne dane stanowią jedynie ułamek całej koniecznej do przyswojenia wiedzy. O ile powszechnie wiadomo, że bioróżnorodność się obniża, brak odpowiedniej ilości informacji ogranicza możliwości planowania skutecznych środków zaradczych.

 

Bioróżnorodność – jakie kroki podjąć?

Schematy działania na rzecz bioróżnorodności spożywczej i rolniczej muszą być rozwijane i wzmacniane. Większość krajów stosuje już dobre praktyki prawne, instytucyjne i polityczne mające na celu zabezpieczenie bioróżnorodności jako ogółu. Planowanie związane z produkcją żywności i rozwojem rolnictwa coraz częściej opiera się na warunkach ekosystemowych, na ukształtowaniu terenu oraz zasobach wodnych. Wciąż mało rozpowszechnione są jednak działania bardzo sprecyzowane, skierowane na przykład na utrzymanie bioróżnorodności samych gleb lub konkretnych gatunków żywności pozyskiwanej dziko.

Co jest tego przyczyną? Przede wszystkim brak świadomości wśród osób odpowiedzialnych za kierowanie polityką środowiskową oraz głównych beneficjentów bioróżnorodności. Mamy do czynienia z ogromnym niedoinformowaniem dotyczącym zależności pomiędzy polityką państw a bezpieczeństwem żywnościowym związanym z bioróżnorodnością. Konflikt interesów pomiędzy beneficjentami bioróżnorodności również hamuje tworzenie i wprowadzanie w życie nowych praw i regulacji. Trzecim ważnym problemem jest brak dostatecznych zasobów ludzkich i finansowych.

Podsumowując, pierwszym krokiem w celu rozwiązania powyższych programów powinna być pełna edukacja decydentów. Poszerzanie świadomości ekologicznej wśród osób odpowiedzialnych za prawodawstwo skupi ich uwagę na bioróżnorodność podczas opracowywania nowych regulacji. Również edukacja osób lokalnie eksploatujących ekosystemy wesprze zrównoważony rozwój w poszczególnych regionach.

 

Źródło: FAO