Pszczoły stanowią fundament wszystkich ekosystemów. Odgrywają znaczącą rolę w utrzymywaniu bioróżnorodności, przetrwaniu wielu gatunków roślin i regeneracji terenów leśnych. Produkcja rolnicza, jej jakość i ilość wciąż zależą od pracy zapylaczy. Jednak ich obecność na naszej planecie jest zagrożona. Jak chronić pszczoły? Co nam grozi w przypadku ich wyginięcia?

Niemal 75% plonów uzyskiwanych w produkcji roślinnej zależy (przynajmniej częściowo) od zapylaczy. Bez nich nie byłoby zbóż, owoców, warzyw i ich ziaren, które codziennie stanowią pożywienie dla całej planety. Choć samo zapylanie to klucz do równowagi w przyrodzie oraz ludzkiego bezpieczeństwa żywnościowego, to nie jedyny dar, jaki zawdzięczamy pszczołom. Produkowany przez nie miód to cenny składnik diety – smaczny, zdrowy i bardzo trwały dodatek do wielu dań.

Zarówno mali jak i więksi rolnicy wciąż polegają na pszczołach i ich wytężonej pracy. Nie wspominając nawet o pszczelarzach, których praca I dochody nierozerwalnie powiązane są z kondycją tych owadów. Co jeszcze uzyskujemy dzięki pszczołom? Wszelkie pochodne miodu, substancje powstające w trakcie jego produkcji lub potrzebne do życia kolonii. To na przykład wosk, propolis, pyłek, spadź, pierzga i mleczko pszczele. Na pszczołach zarabiają także usługi takie jak kosmetyka, medycyna i turystyka. Wiele preparatów leczniczych i poprawiających kondycję skóry opiera się na wymienionych powyżej substancjach. Coraz bardziej modne są miejsca, gdzie można zobaczyć na własne oczy, jak rozwijało się pszczelarstwo lub jak obecnie pracuje się z pszczołami.

 

Pszczoły i ich historia

Pierwsze pszczoły żyjące w koloniach pojawiły się na już na superkontynencie Gondwana, którego pozostałości tworzą jedną trzecią współczesnej powierzchni kontynentalnej. Pszczele kolonie rozproszyły się dzięki podziałowi kontynentu i dryfowi lądów na ogromne odległości. Uderzenie asteroid, które zakończyły erę dinozaurów, prawdopodobnie również znacznie uszczupliło populację pszczół. Niektóre gatunki wymarły bezpowrotnie. Obecnie na świecie istnieje około 20 000 gatunków pszczół, jednak jest to bardzo duże przybliżenie. Wiele z nich mogło wciąż nie zostać odkrytych, zatem może być ich znacznie więcej.

 

Jak chronić pszczoły? – Przetrwanie pszczół

Zarówno pszczoły jak i pozostałe zapylacze są zagrożone wyginięciem. Obecne wskaźniki śmiertelności są od 100 do 1000 razy wyższe niż zdefiniowane jako bezpieczna norma. Co obecnie najbardziej zagraża pszczołom? Przede wszystkim brak zróżnicowania pokarmowego, podatność na choroby oraz obecność substancji chemicznych w rolnictwie. Zmiany w gospodarowaniu przestrzenią, zmiany w strukturze krajobrazy, rolnictwo intensywne, monokultura i pestycydy. To wszystko zaburza delikatną równowagę w życiu i właściwym funkcjonowaniu pszczół.

Globalizacja, a więc idące za nią stałe połączenie pomiędzy kontynentami (transport i turystyka), ułatwiają transmisję chorób i szkodników. Zmiany klimatu niosące za sobą wyższe temperatury, susze, powodzie oraz inne ekstremalne zjawiska pogodowe również negatywnie wpływają na owady. Zmienia się również okres kwitnienia niektórych roślin, do czego pszczoły mogą się tak szybko nie przystosować.

Choroby pszczół

Obecnie najczęstsze choroby, jakie trapią pasieki to varroza, nosemoza, brauloza oraz arakapidoza. Wszystkie są wywołane przez pasożyty i w większości bardzo trudne do wytrzebienia. Śmiertelne dla pszczół mogą być także różnego rodzaju grzyby (odmiany wywołujące grzybicę kamienną, ulową oraz czerniaczkę jajników) oraz wirusy (np. SPV powodujący chroniczny paraliż).

Środki chemiczne

Pestycydy wymieniane jako te najbardziej niebezpieczne dla pszczół to m.in. karbaminiany, pyretroidy, neonikotynoidy, fungicydy i insektocydy. Szczególnie niebezpieczne są substancje stale uszkadzające układy pszczół, przede wszystkim układ nerwowy. Pszczoły tracą orientację i nie są w stanie powrócić do ula. Z kolei te, którym się udaje, przenoszą na swoim ciele cząsteczki szkodliwych substancji, które potem pozostają w ulu i jeszcze długo zatruwają jego mieszkańców. Substancje te również osłabiają system odpornościowy pszczół, co z kolei czyni je bardziej podatnymi na choroby wirusowe i pasożytnicze.

Problem środków chemicznych stosowanych w rolnictwie jest więc bardzo skomplikowany. Tylko część z tych substancji powoduje natychmiastowe zatrucie, które można bezpośrednio powiązać z przyczyną. Wiele z pestycydów działa wolniej lub nie na samą pszczołę, która miała akurat z nimi styczność podczas zapylania. Wówczas „winowajcy” mogą pozostawać długo niewykryci, a masowe ginięcie pszczelich społeczności nie zostaje powstrzymane.

 

Jak chronić pszczoły? Wskazówki

Poniższe wskazówki mogą posłużyć zarówno pszczelarzom, rolnikom jak i osobom niezwiązanym na co dzień z pszczołami. To także pomysły dla amatorów, którzy chcieliby wspomóc ochronę środowiska wraz z nieodłącznymi od niego zapylaczami, jednak nie wiedzą od czego zacząć.

Ogólne

– Chrońmy lokalne gatunki, nie sprowadzajmy nowych. Na danej szerokości geograficznej najlepiej zawsze radzą sobie lokalne gatunki. Są dobrze dostosowane do panujących w danym miejscu warunków oraz pozostają w harmonii ze środowiskiem. Przeprowadzając eksperymenty, łatwo sprowadzić na dany teren gatunek inwazyjny, szkodzący innym populacjom.

– Dbajmy o bioróżnorodność swojej okolicy. Rolnictwo ekstensywne doprowadziło do tworzenia wielkich upraw pojedynczych gatunków roślin, co nie jest dobre dla pszczół, szczególnie dzikich. Pamiętajmy zatem o tym, jak wielką wartość dla środowiska stanowi obecność łąk kwietnych i lasów.

– Nie wolno skupiać się tylko na pszczołach żyjących w pasiekach. Dzikie gatunki mają nie mniejsze znaczenie w zachowywaniu naturalnego balansu. Okradanie pszczelich gniazd z miodu nie ma nic wspólnego ze zrównoważonym pszczelarstwem, dlatego instytucje zarządzające lasami powinny położyć większy nacisk na monitoring tego typu zachowań.

Dla każdego obywatela

– Dołączajmy się do globalnych petycji dotyczących zakazu stosowania toksycznych pestycydów. Swoje poparcie dla tego typu inicjatyw można wyrazić np. na stronach WeMoveEurope lub Petycje Online.

– Wspierajmy lokalne inicjatywy dążące do utworzenia lepszych warunków do życia pszczół oraz do upowszechniania pasiek również w miastach (np. nowoczesne inicjatywy deweloperskie zakładają obecność uli na dachach bloków mieszkalnych).

– Dbajmy o to, by nasze ogrody i balkony były bezpieczne i atrakcyjne dla zapylaczy. Możemy zrobić to poprzez sadzenie roślin o jaskrawych kolorach, miłym zapachu i umożliwiającym produkcję miodu. Obecnie wiele sklepów z roślinami zamieszcza na etykietach oznaczenia dla produktów przyjaznych pszczołom. W kwestii ochrony przeciw szkodnikom: nie powtarzajmy błędów rolnictwa intensywnego i stosujmy tylko naturalne środki ochronne. Właściciele ogrodów zachęcani są obecnie do odejścia od wizji idealnego, wygładzonego trawnika. Lepsze dla środowiska jest pozwolenie chociaż części ogrodu na zarośnięcie jako naturalna łąka. Warto także wygospodarować niewielką przestrzeń na tzw. hotel dla owadów, gdzie dzikie i samotnie latające zapylacze mogą spędzić noc lub przezimować.

Dla pszczelarzy

– Pszczelarze powinni sprowadzać królowe ze specjalnie wyselekcjonowanych kolonii, tak by stale wzmacniać gatunki. Taka selektywna hodowla powinna jednak zawsze być łączona z lokalnymi odmianami, co zapewni zrównoważoną ochronę zapylaczy.

– Organizacje weterynaryjne oraz pszczelarze powinni dążyć do objęcia monitoringiem kolonii w celu przyspieszenia reakcji na wykryte nieprawidłowości. System monitorowania umożliwia również prowadzenie badań nad przyczynami zwiększonej umieralności pszczół.

– Pszczelarze powinni stale dążyć do optymalizowania dawek pokarmu zimowego dla pszczół, by zminimalizować zjawiska głodu cukrowego oraz pyłkowego.

– FAO podaje cztery główne wytyczne wśród dobrych praktyk ochrony zapylaczy i pszczelarstwa: 1) promowanie zrównoważonych i zróżnicowanych działań rolniczych, 2) promowanie rozwoju wiedzy oraz dzielenia się nią poprzez odpowiednie kanały komunikacyjne, 3) Tworzenie lepszej infrastruktury dla rozwoju handlu w pszczelarstwie, 4) Przygotowanie odpowiedniego planu zarządzania w kryzysie (np. ekstremalne warunki pogodowe, epidemie wśród owadów).