Niemal na co dzień mamy do czynienia z dezinformacją i próbami manipulacji. Jako potencjalni konsumenci i wyborcy stanowimy łakomy kąsek dla świata wielkich korporacji i polityki. Jedno z zagrożeń, które czyha na nas wśród codziennych informacji, to astroturfing: co to jest? Czy jest legalny?

W sieci liczy się ludzka opinia

Nie od dziś wiadomo, że opinia i przekonania jednostki mają znaczenie. Globalne trendy składają się wszakże z tych jednostek. Wielkie organizacje robią więc wszystko, by ich informacje były jak najbardziej wiarygodne dla każdego odbiorcy.

Współczesny internauta staje się jednak coraz bardziej świadomy zagrożeń, manipulacji oraz braku kompetencji, jakie może spotkać wokół siebie. Codziennie bombarduje się go setkami informacji, co ostatecznie wymusza pewną podejrzliwość. Coraz więcej osób poświęca więc czas na dogłębny research i weryfikuje twórców stojących za konkretnymi informacjami.

Internauci wiedzą już, że fake newsy to codzienność i zwykły wpis na stronie www nie sprawi, że uwierzą w niego bez zastrzeżeń. Zwykle szukają dodatkowych źródeł, a najlepiej opinii innych osób. To żywy człowiek stojący po drugiej stronie łącza liczy się obecnie jako najlepszy wyznacznik popularności danego zjawiska, jakości produktu lub wiarygodności wypowiedzi. Fakt ten nie pozostał jednak niezauważony przez różnego rodzaju lobby, które zaczęły uciekać się do astroturfingu.

Astroturfing co to jest? Definicja astroturfingu

Nazwa wywodzi się od marki AstroTurf produkującej sztuczną murawę. Jaki ma to związek z manipulacją informacjami? Otóż astroturfing określa się czasem jako „sianie sztucznej trawy”. W języku angielskim pracę u podstaw, oddolne inicjatywy, wagę działań jednostki oraz szeregowych członków jakiejś organizacji nazywa się „grass roots”. To słowo ma z kolei łatwo widoczne powiązanie ze źdźbłami, korzeniami trawy – stąd skojarzenie z sianiem.

Astroturfing w praktyce oznacza finansowanie, lobbowanie oddolnych inicjatyw, tak by wytworzyć złudzenie ich popularności. Przykładowym działaniem może być płacenie klientom za to, by pojawili się w danym sklepie i dokonali zakupu. W ten sposób generuje się sztuczny ruch i popyt, mający skłonić kolejne osoby do zainteresowania na zasadzie „owczego pędu”.

Astroturfing co to jest? – Cele astroturfingu

Głównym celem „siania sztucznej trawy” jest utrzymanie jak najwyższej wiarygodności informacji oraz wrażenia spontaniczności promowanego zjawiska. Działania obywatelskie w obszarze polityki mogą być podpłacane, ponieważ ich siła tkwi właśnie w tej pozornej naturalności. Bez otoczki spontanicznego oburzenia (np. podczas protestów), opinii publiczna dostrzegłaby natychmiast, jakie organizacje walczą o daną sprawę.

Ruch antyszczepionkowy jest dobrym przykładem potencjalnych celów astroturfingu. Z jednej strony oskarża się przeciwników szczepień o skojarzenie z korporacjami farmaceutycznymi produkującymi leki na choroby, których konflikt dotyczy. Z drugiej strony, skuteczność i poparcie dla szczepionek mogą być sztucznie podnoszone przez firmy produkujące same szczepionki. Trudno rozstrzygnąć, kto tak naprawdę ma rację. W każdym możliwym scenariuszu powód wszczynania tego typu działań jest jeden: korzyść finansowa ze zwiększonego popytu.

Cel to także zasięgi i zwiększone zainteresowanie danym tematem. Organizacje (bardzo często związane z polityką) mogą osiągać korzyści dzięki skierowaniu uwagi opinii publicznej na konkretne tematy. Aby do tego doprowadzić, stosuje się opłaconych użytkowników lub boty, które zwiększają ruch na pożądanych stronach, profilach i wpisach. Dzięki temu inicjatorzy akcji mogą  manipulować viralami.

Astroturfing co to jest? – Przykłady astroturfingu

Centrum Analiz Propagandy i Dezinformacji monitoruje polskie media i niektóre zdarzenia określa właśnie jako astroturfing. Robi to na podstawie badań ruchu na stronach analizy źródeł viralowych zdarzeń. Oto sytuacja, która zyskała specjalny komentarz CAPD:

Protesty antyrządowe w 2017 roku

Reforma Sądu Najwyższego wzbudziła w Polsce liczne głosy krytyki. W trakcie licznych protestów na Twitterze zaczęły masowo pojawiać się wypowiedzi z hashtagiem #AstroTurfing lub #StopAstroTurfing. Miały one demaskować antyrządowe hasła jako sztucznie generowane i rozprzestrzeniane przez podstawione osoby. Zwiększony ruch na popularnym serwisie społecznościowym został jednak uznany przez specjalistów jako podejrzany. Okazało się, że prawdopodobnie samo oskarżenie o astroturfing w rzeczywistości było właśnie astroturfingiem. CAPD przypisuje powyższe działanie rosyjskiej propagandzie dążącej do dezintegracji społeczeństwa obywatelskiego w Polsce oraz do pogłębienia konfliktów wewnętrznych.

Wielkie sieci supermarketów a związki zawodowe

W 2005 roku powstała grupa Working Families for Walmart (rodziny pracujące dla Walmart’u). Jej członkowie oraz reprezentujący ją blog były przeciwwagą dla związków zawodowych. Te drugie krytykowały politykę płacową sieci supermarketów tworząc społeczności takie jak: Wake Up Wal-Mart (obudź się Wal-Marcie) oraz Wal-Mart Watch (straż Wal-Martu).

Grupa WFfW nie wykazywała na swoim blogu jakiegokolwiek powiązania z Walmartem. Pozowała na oddolną inicjatywę pracowników, którzy wypowiadali się w pozytywny sposób na temat pracodawcy. W końcu jednak wyszło na jaw, że blog i członkowie finansowani są przez Walmart, pośrednio przez firmę Edelman public relations. Oskarżono wówczas sieć o działania wprowadzające w błąd, astroturfing i dezinformację.  Grupa Working Families for Walmart miała złagodzić zły wizerunek Walmart jako pracodawcy, który robi wszystko, by płacić swoim pracownikom jak najmniej.

Opakowania papierosów

W 2010 roku australijski rząd przygotowywał się do pierwszej na świecie ustawy usuwającej jakiekolwiek grafiki z opakowań papierosów. Według projektu, wyroby tytoniowe miały zyskać zupełnie gładką szatę graficzną, zawierającą jedynie ostrzeżenie o szkodliwości palenia. W ramach sprzeciwu zawiązana została AAR – Alliance of Australian Retailers (zrzeszenie australijskich detalistów). Grupa błyskawicznie zyskała niemal 20 000 członków w postaci kiosków, stacji benzynowych, saloników prasowych i innych małych sklepów.

Zastanawiające było jednak źródło finansowania grupy, które osiągało miliony dolarów. Okazało się, że pieniądze pochodziły od wielkich producentów wyrobów tytoniowych, takich jak Philip Morris International, British American Tobacco oraz Imperial Tobacco. Stowarzyszenie, które wydawało się być spontaniczną reakcją małych przedsiębiorców na przygotowywaną ustawę, okazało się marionetką wielkich koncernów. W obliczu ujawnionych informacji o astroturfingu członkowie zaczęli opuszczać grupę, a firma Philip Morris International stanęła wobec ogromnego kryzysu wizerunkowego. W celu jego zażegnania musiała zatrudnić dodatkowo firmę PR-ową.

Czy astroturfing jest legalny?

W USA i Wielkiej Brytanii astrotroturfing pojawia się jako niedozwolona praktyka. Można zapłacić kilkanaście tysięcy dolarów grzywny za każdy dzień kampanii prowadzonej w zakazany sposób lub nawet trafić do więzienia za podszywanie się pod klienta. Polskie prawo nie odnosi się stricte do słowa „astroturfing”. Jednakże działania wprowadzające w błąd mogą zostać potraktowane jako nieuczciwa praktyka i ścigane przez UOKiK. Astroturfing może nosić znamiona oszustwa z perspektywy polskiego prawa i na tej podstawie być także karalny. Nasze prawodawstwo nie wyklucza zmian w przyszłości, jeżeli zjawisko astroturfingu będzie przybierało na sile.

Największą trudnością jest zazwyczaj znalezienie źródła dezinformacji (jak w przypadku z 2017 roku w Polsce) oraz ustalenie, które osoby działały z premedytacją, a które zwyczajnie padły ofiarą manipulacji. Jedynym sposobem na wyśledzenie i udowodnienie przeprowadzenia omawianej praktyki jest odnalezienie źródła finansowania. Co również nie znaczy, że to łatwy sposób.

Firmy PR-owe i marketingowe powinny wystrzegać się praktyk podobnych do astroturfingu. Choć jest to kusząca metoda zwiększenia popularności produktu lub zjawiska, zwykle niesie za sobą spore ryzyko. Nie dość, że w razie zdemaskowania firma traci wszelką wiarygodność, to może także ponieść dotkliwe konsekwencje prawne.

Źródła:

https://capd.pl/pl/komentarze/190-komentarz-astroturfing-nowa-generacja-operacji-specjalnych-przeciwko-polsce?highlight=WyJhc3Ryb3R1cmZpbmciXQ==

https://web.archive.org/web/20170728165002/http://www.popcrunch.com/in-honor-of-all-the-teabagging-today-ten-horrible-examples-of-astroturfing/

https://www.businessinsider.com/astroturfing-grassroots-movements-2011-9?IR=T#the-alliance-of-australian-retailers-was-against-repackaging-cigarettes-with-health-warnings-which-makes-sense-considering-they-were-created-by-philip-morris-4

ny.